«Ο ΜΠΑΜΠΑΣ ΜΟΥ ΔΕ ΜΕ ΑΓΑΠΑ… »

Μαρία Παπαδοπούλου, Ζωή  Τσαμίδου, Φλώρα Αστεριάδου

Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Παιδιών κι Εφήβων (ΚΙΜΟΨΥΠΕ) Ψυχιατρικού  Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης (Ψ.Ν.Θ.)

ΙΣΤΟΡΙΚΟ

Η μητέρα της Β. ήρθε στην υπηρεσία μας, επειδή ανησυχούσε για την κόρη της, η οποία κλείνεται στο δωμάτιό της, έχει προβλήματα με το σχολείο και νιώθει ένα κενό μέσα της. Όταν η Β. ενημερώθηκε για τις συναντήσεις που θα έχουμε χάρηκε ιδιαίτερα. Η Β. είναι ένα 14χρονο κορίτσι που μένει μαζί με τη μητέρα της. Έχει 4 αδέρφια, τα οποία είναι από 3 διαφορετικούς γάμους των γονιών της, οι οποίοι χώρισαν πριν 4 χρόνια με άσχημο τρόπο, καθώς σύμφωνα με τη μητέρα ο σύζυγος ήταν βίαιος κι αυταρχικός. Οι σχέσεις τους τώρα είναι τυπικές και εκκρεμεί ένα δικαστήριο που αφορά στη διατροφή του παιδιού. Η Β. βλέπει τον πατέρα της σπάνια.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ

Η Β. είναι ένα παιδί κλειστό, αδιάφορο για τα μαθήματα, με χαμηλή αυτοεκτίμηση, κάνει παρέα με παιδιά πιο «προβληματικά» κι έχει την τάση να τα προστατεύει. Δεν προσπαθεί, αλλά ούτε δημιουργεί προβλήματα στην τάξη. Χαρακτήρισε τη μητέρα ερειστική, και ανέφερε ότι το ενδιαφέρον της δεν είναι ουσιαστικό. Δε δέχεται υποδείξεις, λέει ψέματα σαν κάτι να θέλει να κρύψει και είναι απασχολημένη με τα δικά της προβλήματα.

ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ

Με τη Β. είχαμε 5 συνεδρίες σε διάστημα ενός μήνα. Ανέφερε ότι:

• Πολλές φορές κλαίει χωρίς να ξέρει το γιατί και νιώθει ένα κενό μέσα της.
• Μαλώνει συχνά με τη μητέρα της γιατί δεν την αφήνει να βγαίνει έξω όσο συχνά θέλει.
• Έχει μία πολύ καλή φίλη την Ε., με την οποία είναι σαν αδελφές.
• Οι σχέσεις με τα αδέλφια της είναι τυπικές και έχει πολύ καλή σχέση μόνο με τον ανιψιό της.
• Θα ήθελε να είναι πιο δεμένη με την μητέρα της και να βγαίνει πιο συχνά έξω.
• Νιώθει ότι πρέπει να προστατεύει τη μητέρα της.
• Ψάχνει ένα αγόρι να δεθεί συναισθηματικά μαζί του.
• «Θα ήθελα να έχω και εγώ μία καλή σχέση με τη μητέρα μου όπως οι φίλες μου».
• «Και με τα αδέλφια μου έχω προβλήματα. Παραπονιούνται ότι δεν τους βοηθάω πλέον όσο παλιά με τα παιδιά και νιώθω ότι αν το κάνω ξανά θα χάσω την προσωπική μου ζωή».

Για τον πατέρα της αναφέρει ότι:

• «Ο μπαμπάς πάντα ήταν συναισθηματικά ανύπαρκτος» 
• «Δεν μου λείπει ο μπαμπάς μου»
• «Ο μπαμπάς μου δεν ενδιαφέρεται για μένα, δε μ’αγαπάει…»

• Πολλές φορές ήταν βίαιος με τη μαμά και η Β. προσπαθούσε να την προστατέψει από εκείνον.

Στην τελευταία συνάντηση η Β. ήταν πολύ στεναχωρημένη. «Συνεχίζεται η ίδια κατάσταση με τη μαμά. Νιώθω φυλακισμένη», μας είπε. Την ίδια μέρα είδαμε και τη μητέρα της για να την ενημερώσουμε, η οποία υιοθετώντας μια αμυντική στάση  παρουσίασε τα γεγονότα από μια διαφορετική οπτική. Έγινε ατομική συμβουλευτική της μητέρας και ενημέρωσή της γύρω από τα ζητήματα της εφηβείας. Από εκεί κι έπειτα δεν ξαναείδαμε τη Β. δεν ήρθε στα επόμενα προγραμματισμένα ραντεβού. Τη μια φορά το ξέχασε, μετά έλειπε, κτλ.

ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Η Β. είναι ένα συμπαθητικό κορίτσι, ομιλητικό και πρόσχαρο. Είναι πιο ανεπτυγμένη από την ηλικία της και πολύ ώριμη. 

Η Β. έχει γίνει ο φροντιστής της μαμάς της. Αισθάνεται ότι πρέπει να την προστατέψει, να την ενθαρρύνει, να τη βοηθήσει. Το ίδιο έκανε και με τα αδέλφια της, τα οποία για πολύ καιρό βοηθούσε με το να φροντίζει τα παιδιά τους. Από ένα σημείο κι έπειτα άλλαξε, έκανε την επανάστασή της για να βρει τη δική της ταυτότητα. Οι άλλοι τώρα αντιδρούν και προσπαθούν να τη γυρίσουν πίσω, στη προηγούμενη κατάσταση.

Η Β. είναι μια έφηβη με βεβαρημένο ιστορικό. Έχει όμως πολλές ικανότητες να τα καταφέρει. Έχει έντονη την ανάγκη της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και της διασκέδασης με τους φίλους της, όπως όλοι οι έφηβοι. Η μητέρα της παρουσιάζει μια αμυντική στάση, αναφέροντας ότι δεν της απαγορεύει να βγει, ενώ ταυτόχρονα δεν εγκρίνει τα άτομα με τα οποία κάνει παρέα.    

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η βραχεία συμβουλευτική παρέμβαση που εφαρμόσαμε στη Β. είχε στόχο να τη βοηθήσει να έρθει σε επαφή με τα συναισθήματα και τις σκέψεις της, να καταλάβει τι νιώθει και να μπορέσει σιγά σιγά να συμφιλιωθεί με το παρελθόν της για να ορίσει το δικό της μέλλον. Από την αρχή η Β. ήταν πρόθυμη να μιλήσει για όλα όσα την απασχολούσαν και δε παρουσίασε καμία αντίσταση. Παρόλα αυτά, έπειτα από τη συνάντηση με τη μητέρα της, διακόπηκε απότομα η διαδικασία με αποτέλεσμα να μην ολοκληρωθεί η στοχευμένη παρέμβαση.

Ένα σημαντικό θέμα που προκύπτει από την παρούσα μελέτη είναι η ανάγκη εντοπισμού παιδιών με πιθανά συναισθηματικά προβλήματα, καθότι είναι πολύ εύκολο να παραβλεφθούν, εφόσον συνήθως δεν προκαλούν σημαντικά προβλήματα στην εύρυθμη λειτουργία της τάξης. Επίσης, εξίσου σημαντικό είναι η στενή συνεργασία με τους γονείς και η ενημέρωσή τους για τη συναισθηματική κατάσταση των παιδιών, γιατί οι ίδιοι συχνά ενδέχεται να σαμποτάρουν την εξέλιξη της παρέμβασης που εφαρμόζεται στα παιδιά τους. Όπως αναφέρει η Dubinsky (1997), η εργασία με τους γονείς και το παιδί μπορεί να αποδειχτεί πολύτιμη, ιδίως όταν η θεραπεία υπονομεύεται εξαιτίας της μεγάλης ανάγκης που έχει η μητέρα να βρει ένα αντικείμενο που θα δεχτεί τις προβολές των ανεπιθύμητων τμημάτων του εαυτού της.  

Βιβλιογραφία

Dubinsky H. (1997), «Από κοινού ψυχοθεραπεία μητέρας και παιδιού», στο Σουρ & Μίλερ (1997), «Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία παιδιών, εφήβων και των οικογενειών τους», Εκδόσεις Καστανιώτη.

Αναρτημένη ανακοίνωση στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο των Κινητών Μονάδων Ψυχικής Υγείας, Αλεξανδρούπολη, 12-14 Οκτωβρίου 2012

Tελικά πρέπει τα παιδιά να κοιμούνται με τους γονείς;

Γράφει η Μαρία Παπαδοπούλου, Συμβουλευτική Ψυχολόγος Παίδων & Ενηλίκων, Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Παιδιών – Εφήβων, Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης

Τα βρέφη και ο ύπνος με τους γονείς

Κυκλοφορούν πολλές και διαφορετικές απόψεις σχετικά με το αν είναι καλό ή όχι να κοιμούνται τα παιδιά με τους γονείς τους στο ίδιο δωμάτιο ή το ίδιο κρεβάτι. O Παπαβέντσης (2011) προτείνει ότι ο ύπνος του βρέφους με τους γονείς στο ίδιο δωμάτιο κατά τους πρώτους μήνες της ζωής του μωρού, ενισχύει το μητρικό θηλασμό και προστατεύει ενάντια στο Σύνδρομο Αιφνίδιου Βρεφικού Θανάτου (ΣΑΒΘ), την πιο συχνή αιτία θανάτου των βρεφών. Συγκεκριμένα ο ύπνος του βρέφους στο κρεβάτι των γονιών (co-sleeping), βοηθάει στη συνέχιση του αποκλειστικού θηλασμού και δε συσχετίζεται με το ΣΑΒΘ, εφόσον τηρούνται συγκεκριμένοι κανόνες ασφαλείας, όπως να μην καπνίζουν και να μην πίνουν οι γονείς, να μη χρησιμοποιούν κατασταλτικά φάρμακα και τοξικές ουσίες, η μητέρα να μην είναι υπερβολικά κουρασμένη με μειωμένες αντιδράσεις, το δωμάτιο να μην είναι πολύ κρύο ούτε πολύ ζεστό, το μωρό να μην γεννήθηκε πρόωρο ή με χαμηλό βάρος γέννησης, να μην είναι άρρωστο, να μη φοράει υπερβολικά πολλά ρούχα, να τοποθετείται ανάσκελα, στη μέση του κρεβατιού, ανάμεσα στους γονείς ή με μαξιλάρια στις άκρες για να μην πέσει από το κρεβάτι, να μην έχει το παιδί από κάτω του μαξιλάρι, να μην σκεπάζουν το μωρό ποτέ πάνω από το λαιμό, το στρώμα του κρεβατιού να μην είναι μαλακό, να μη βουλιάζει, να σκεπάζουν το μωρό με ελαφριά βρεφική κουβέρτα ή σε υπνόσακο, να μην κοιμάται άλλο παιδί ή κατοικίδιο στο ίδιο κρεβάτι, να μην αφήνουν το μεγαλύτερο μωρό μόνο του σε κρεβάτι ενήλικα (Παπαβέντσης, 2011). Ο διεθνής σύνδεσμος θηλασμού (La Leche League International) υποστηρίζει ότι ο ύπνος του νεογνού στο ίδιο κρεβάτι με το γονιό επιβάλλεται από τη στιγμή της γέννησης, καθότι βοηθάει στο να εδραιωθεί ο θηλασμός με όσο το δυνατόν λιγότερες ενοχλήσεις και διαταραχές στο βραδινό ύπνο τόσο της μητέρας, όσο και του βρέφους (LLLI, 1997). Οι υποστηριχτές του co-sleeping πιστεύουν ότι αυτή η πρακτική ενισχύει το μητρικό θηλασμό, επειδή κάνει τους νυχτερινούς θηλασμούς πιο εύκολους και βολικούς για τη μητέρα, καθώς τη βοηθάει να συγχρονίσει τον κύκλο του ύπνου της με αυτόν του βρέφους. Επίσης, βοηθάει τα βρέφη να αποκοιμιούνται πιο εύκολα, ειδικά όταν ξυπνάνε μέσα στη νύχτα. Πολλοί πιστεύουν ότι βοηθάει το παιδί να ηρεμεί με αποτέλεσμα να μειώνονται οι πιθανότητες εμφάνισης αγχωδών διαταραχών αργότερα στη ζωή του παιδιού.   

Παρόλα αυτά, έχουν γίνει πολλές αναφορές στους κινδύνους που κρύβει η πρακτική του co-sleeping. Πολλά συγγράμματα αναφέρουν τον αυξημένο κίνδυνο του Αιφνίδιου Βρεφικού Θανάτου σε περιπτώσεις όπου γονείς και βρέφος μοιράζονται το ίδιο κρεβάτι. Η Αμερικάνικη Επιτροπή Ασφάλειας Καταναλωτών προειδοποιεί τους γονείς να μην τοποθετούν τα παιδιά στο κρεβάτι τους για ύπνο καθώς υπάρχει κίνδυνος ασφυξίας και στραγγαλισμού. Αρκετές επιδημιολογικές μελέτες συνοψίζουν μερικούς παράγοντες υψηλού κινδύνου: παχυσαρκία μητέρας, κάπνισμα, χρήση αλκοόλ και ουσιών, καθώς και περιπτώσεις όπου κοιμούνται σε κάποιον καναπέ ή καρέκλα. Γι'αυτόν το λόγο η Αμερικάνικη Ακαδημία Παιδιατρικής συστήνει να μην κοιμούνται στο ίδιο κρεβάτι οι γονείς με τα παιδιά τους κατά τον πρώτο χρόνο ζωής του παιδιού. Τον Αύγουστο του 1997 η Αμερικάνικη Ακαδημία Παιδιατρικής κάνει την παρακάτω δήλωση πολιτικής της "Παρόλο που η πρακτική του να μοιράζεται ο γονιός το κρεβάτι με το βρέφος έχει αποδειχθεί ότι έχει αρκετά οφέλη, καμιά επιστημονική μελέτη δεν έχει αποδείξει ότι μειώνει το Σύνδρομο Αιφνίδιου Βρεφικού Θανάτου (ΣΑΒΘ)". Τον Οκτώβριο του 2011 προτείνει την πρακτική του ύπνου στο ίδιο δωμάτιο, αλλά σε διαφορετικό κρεβάτι (American Academy of Pediatrics, 2011). Παραθέτει επιστημονικά στοιχεία ότι έτσι μειώνεται 50% ο κίνδυνος του ΣΑΒΘ (Blair, Fleming, Smith, 1999; Carpenter, Irgens, Blair, 2004; Mitchell, Thompson, 1995; Tappin, Ecob, Brooke, 2005), είναι πιο ασφαλές από την πρακτική του co-sleeping (Blair, Fleming, Smith, 1999; Carpenter, Irgens, Blair, 2004; Mitchell, Thompson, 1995; Tappin, Ecob, Brooke, 2005),  αλλά κι από την πρακτική του να κοιμάται το βρέφος μόνο του στο δωμάτιό του (Forsyth, Hume, Howatson, Busuttil, Burchell, 2005; Carpenter, Irgens, Blair, 2004). Αυτή η ρύθμιση είναι πιο πιθανό να αποτρέψει την ασφυξία, το στραγγαλισμό και την παγίδευση του βρέφους, που ενδέχεται να συμβούν όταν μοιράζεται το ίδιο κρεβάτι με τους γονείς του (American Academy of Pediatrics, 2011).

Το παιδί και ο ύπνος με τους γονείς

Μετά το διάστημα των 6 - 12 μηνών, μειώνεται σημαντικά ο κίνδυνος του ΣΑΒΘ, οπότε είναι ίσως η κατάλληλη περίοδος για να μεταφερθεί σιγά σιγά το παιδί στο δικό του δωμάτιο. Σε αυτό το σημείο αξίζει να ειπωθεί ότι δεν υπάρχει ξεκάθαρη γραμμή σχετικά με το αν είναι καλό ή κακό να κοιμάται το παιδί στο ίδιο κρεβάτι με τους γονείς του. Η απόφαση που παίρνει ο κάθε γονιός είναι συνήθως εκείνη που ταιριάζει περισσότερο στις πεποιθήσεις και τα πιστεύω του. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι συχνά τα παιδιά ξυπνούν μέσα στη νύχτα είτε γιατί είδαν κάποιο άσχημο όνειρο, είτε γιατί κάτι τους τρόμαξε κι αναζητούν παρηγοριά στο κρεβάτι της μαμάς και του μπαμπά. Η ανήσυχη σχέση του παιδιού με τον ύπνο αποτελεί ένα καθημερινό πρόβλημα για μερικούς γονείς, καθώς προκαλεί μεγάλες δυσκολίες κι ένα αίσθημα θυμού κι ανικανότητας, γιατί δεν ξέρουν πως να το αντιμετωπίσουν (Marcoli, 2001). Πίσω από κάθε παιδί που δυσκολεύεται να αποκοιμηθεί, υπάρχει μερικές φορές κι ένας γονιός που κόπιασε ή κοπιάζει εξίσου με αυτό (Marcoli, 2001). Πολλοί γονείς περιγράφουν την κούραση με την οποία σηκώνονται το πρωί, έχοντας προσπαθήσει με διάφορους τρόπους μέσα στη νύχτα να βοηθήσουν το παιδί να αποκοιμηθεί στο κρεβάτι του. Πολλοί καταλήγουν να δέχονται το παιδί στο κρεβάτι τους προκειμένου να απαλύνουν την ανησυχία του, να παρηγορήσουν τον πόνο του, αλλά να βάλουν κι ένα 'προσωρινό' τέλος στην κούραση που προκαλεί το ξύπνημα μέσα στη νύχτα. Κι άλλοι γονείς αναφέρουν ότι έχουν φτάσει σε σημείο να είναι αδύνατον πια να στείλουν το παιδί για ύπνο στο κρεβάτι του, ακόμα κι αν εκείνο έχει γίνει 7 ή 10 ετών. Υπάρχουν πολλοί που ότι το παιδί πρέπει να κοιμάται με τους γονείς του στο ίδιο κρεβάτι και πως αυτή η πρακτική θα το βοηθήσει να δημιουργήσει έναν ασφαλή δεσμό με τους γονείς του αλλά και να γίνει ένας ώριμος και ανεξάρτητος ενήλικας. Κι άλλοι πάλι αναφέρουν ότι το παιδί που δεν μαθαίνει να κοιμάται μοναχό του, δεν μαθαίνει να ξεπερνάει τους φόβους του, οπότε μεγαλώνει να γίνει ένας φοβικός και αγχωμένος ενήλικας, εξαρτημένος από τους άλλους. Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει κάποια επιστημονική μελέτη, η οποία να στηρίζει τα παραπάνω. Καταλήγουμε, λοιπόν, στο ότι η απόφαση του αν θα κοιμηθεί το παιδί στο κρεβάτι των γονιών του ή στο δικό του, είναι μια απόφαση που παίρνει ο κάθε γονιός για το παιδί του.

Παρόλα αυτά, αξίζει να γίνει αναφορά στους έξυπνους στοχασμούς της Alba Marcoli (2001), "Στη δυσκολία του παιδιού να αποκοιμηθεί μόνο του είναι συμπυκνωμένοι όχι ένας, αλλά πολλοί και διάφοροι φόβοι: εκείνος της απομάκρυνσης, του ξένου, της εγκατάλειψης, του σκοταδιού, των άσχημων ονείρων, κτλ....Όλοι οι παραπάνω φόβοι είναι τελείως φυσιολογικοί και αποτελούν μέρος της ψυχικής ανάπτυξης του παιδιού.….. Σχετικά με το φόβο για το σκοτάδι: Μεταξύ των ενηλίκων υπάρχουν πολλοί περισσότεροι απ’ όσο φανταζόμαστε που νιώθουν αυτόν το φόβο, σε σημείο μάλιστα ν’ αφήνουν κάποιο φως αναμμένο τη νύχτα, εάν είναι μόνοι. Προφανώς υπάρχει σε αυτούς μια βαθιά ανάγκη ελέγχου της κατάστασης, που καθιστά ανυπόφορη την ιδέα του ολικού σκοταδιού, όταν δεν είναι δυνατό να δει κανείς. Κι αυτό ακόμη μια φορά αποδεικνύει την πολυμορφία, που εμείς οι ενήλικες μπορούμε να έχουμε στη συμπεριφορά μας και πως καθένας μας οργανώνει τις άμυνές του με τον καλύτερο τρόπο που μπορεί να βρει. ‘Εγώ φοβόμουν τόσο το σκοτάδι, τις νέες καταστάσεις, την απομάκρυνση από το οικογενειακό περιβάλλον’, έλεγε κάποτε μια νεαρή μητέρα, ‘που στη διάρκεια του γαμήλιου ταξιδιού τις πρώτες τρεις βραδιές δεν κοιμήθηκα καθόλου. Κι όχι μόνον, όταν ο σύζυγός μου αποκοιμιόταν, τον ξυπνούσα, για να μου κρατά συντροφιά. Εωσότου, την τέταρτη βραδιά, αντέδρασε και με μάλωσε, όπως μαλώνουν ένα κοριτσάκι. Το πιστεύετε ότι αυτό με καθησύχασε; Εκείνη τη νύχτα κάθισα ήσυχη χωρίς να πω τίποτε, μέχρις ότου σιγά σιγά αποκοιμήθηκα κι εγώ’. Πιστεύω ότι αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα σχετικά με το θέμα των ορίων και της σημασίας τους να συγκρατούν τους ίδιους τους φόβους μας στις καταστάσεις που προκαλούν έντονο άγχος. Παρά την κούραση και τη δυσκολία που μερικές φορές προκαλεί, για ένα παιδί το να καταφέρει να κοιμηθεί μόνο του αντιπροσωπεύει μια μεγάλη νοητική εμπειρία και το βίωμα μιας κατάκτησης.… Συνεπώς η δοκιμασία του βραδινού αποχωρισμού είναι εκείνη που μας βοηθά να καταλάβουμε εάν ένα παιδί αισθάνεται ασφαλές. Όταν δεν τα καταφέρνει, ίσως το αληθινό πρόβλημα δεν είναι τόσο η νύχτα καθ’εαυτή, όσο το γεγονός ότι το παιδί σε εκείνη τη στιγμή δεν επεξεργάστηκε ή δεν ξαναβρήκε μέσα του αρκετή σιγουριά, για να την αντιμετωπίσει. Κι αυτός είναι τότε ο χώρος, όπου είναι χρησιμότερο να βοηθηθεί από τους γονείς του.» (Marcoli, 2001).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

American Academy of Pediatrics (2011). SIDS and Other Sleep-Related Infant Deaths: Expansion of Recommendations for a Safe Infant Sleeping Environment. Pediatrics, 128, 5, p. 1341 -1367.

Blair, P.S., Fleming, P.J., Smith, I.J., et al. (1999). Babies sleeping with parents: case-control study of factors influencing the risk of the sudden infant death syndrome. CESDI SUDI Research Group. British Medical Journal, 319, p. 1457–1462.

Carpenter, R.G., Irgens, L.M., Blair, P.S., et al. (2004). Sudden unexplained infant death in 20 regions in Europe: case control study. Lancet, 363, p.185-191.

Forsyth, L., Hume, R., Howatson, A., Busuttil, A., Burchell, A. (2005). Identification of novel polymorphisms in the glucokinase and glucose-6-phosphatase genes in infants who died suddenly and unexpectedly. Journal of Molecular Medicine, 83(8), p.610-618.

La Leche League International Inc. (1997). The Womanly Art of Breastfeeding. (6th rev. ed.) Schaumberg, IL: Author.

Marcoli, Α. (2001). Ο θυμός των παιδιών. Παραμύθια για την κατανόηση της παιδικής συμπεριφοράς (μετάφραση: Μελής Μελετιάδης). Εκδόσεις: University Studio Press.

Mitchell, E.A. & Thompson, J.M.D. (1995). Co-sleeping increases the risk of SIDS, but sleeping in the parents' bedroom lowers it. In: Rognum T.O. ed. "Sudden Infant Death Syndrome: New Trends in the Nineties". Oslo, Norway: Scandinavian University Press, p. 266-9.

Tappin, D., Ecob, R., Brooke, H. (2005). Bedsharing, roomsharing, and sudden infant death syndrome in Scotland: a case control study. Journal of Pediatrics, 147(1), p. 32-37.

Παπαβέντσης, Σ. (2011). http://pediatros-thes.gr/for-parents/ύπνος/μωρά-και-ασφαλές-co-sleeping/

 

Δημοσιεύτηκε στο http://www.dromostherapeia.gr

στις 22 Μαρτίου 2013